Belgische middenveld wijst de weg naar een nationale zorgplichtwet

Een bonte coalitie van rode, groene en blauwe vakbonden, ontwikkelingsorganisaties en mensenrechtenorganisaties organiseerde op 5 oktober de Ronde Tafel ‘Op weg naar een Belgische zorgplichtwet’. We lanceerden er een gezamenlijk memorandum dat samenvat waarom een zorgplichtwet nodig is, en aan welke voorwaarden deze wet moet voldoen om daadwerkelijk een verschil te maken. Ook van de partij waren verschillende internationale experten, die we om hun mening vroegen over ons initiatief.

Wedren naar de bodem

De Ronde Tafel schoot uit de startblokken met een haarscherpe probleemanalyse van Olivier de Schutter, professor Internationaal Recht aan de UCL: Belgische en Europese bedrijven opereren vrijelijk over landsgrenzen heen, en vestigen zich het liefst daar waar de kosten en belastingen laag zijn, de regels zwak en de afdwinging laks. Een ‘gunstig investeringsklimaat’ heet dat. In hun concurrentie om deze bedrijven te lokken, bouwen overheden in productielanden hun regelgeving ter bescherming van mensenrechten, arbeidsrechten en milieu af. Een wedloop naar de bodem is het resultaat.

Globalisering samen met deregulering leidt zo tot wijdverbreide sociale, ecologische en fiscale dumping door bedrijven. De ingewikkelde waardeketens en bedrijfsstructuren maken het moeilijk tot onmogelijk om bedrijven verantwoordelijk te houden voor wanpraktijken in hun waardeketens. Wanneer het mis gaat, blijven moederbedrijven en aandeelhouders meestal buiten schot, terwijl ze vaak wel beslissingen nemen die bepalend zijn voor de rest van de waardeketen en ze er de winsten van opstrijken.

Noodrem

Vrijwillige initiatieven voor maatschappelijk verantwoord ondernemen brengen te weinig zoden aan de dijk. Dat leert ook de ervaring in de textielsector, stelde panellid Sara Ceustermans (Schone Kleren Campagne). Het baanbrekende ‘Bangladesh Fire and Building Safety Accord’ dat tot stand kwam na de Rana Plaza ramp van 2013, wordt sinds 2018 uitgehold. Zelfs in een sector waar de publieke verontwaardiging en de vrees voor reputatieschade bij bedrijven groot zijn, falen vrijwillige initiatieven en zelfregulering door bedrijven.

Sprekers en deelnemende organisaties waren unaniem: bindende regels over de verantwoordelijkheden van bedrijven in hun internationale waardeketen en bij hun dochterondernemingen, kunnen een belangrijke hefboom zijn om dit tij te keren. Door bedrijven te dwingen tot respect voor internationaal erkende mensenrechten, arbeidsrechten en milieunormen in hun hele waardeketen, trekken we aan de noodrem. Die verantwoordelijkheid duidelijk definiëren, kan zorgen voor juridische zekerheid en een gelijk speelveld voor alle bedrijven, én een betere toegang tot rechtspraak voor slachtoffers.

Eensgezind Belgisch middenveld

Dat het Belgische middenveld overtuigd is van de nood aan wetgeving, wisten we al. Nu bleek ook een grote eensgezindheid over de inhoud ervan.

Een effectieve wet vereist zowel een zorgvuldigheidsplicht als een herstelplicht. De zorgvuldigheidsplicht legt bedrijven op om voortdurend risico’s in hun waardeketen en bij dochterondernemingen op te sporen, te voorkomen, te verhelpen, en daarvan publiekelijk rekenschap af te leggen. De herstelplicht houdt bedrijven verantwoordelijkheid voor de schade en schendingen in hun waardeketen of hun dochterondernemingen. De Schutter onderstreepte het belang van deze eis: zonder een aparte en onafhankelijke herstelplicht, riskeert de zorgvuldigheidsplicht een kosmetische, administratieve procedure te worden die bedrijven in eventuele rechtszaken kunnen inroepen om zich van hun verantwoordelijk te ontdoen. Immuniteit voor bedrijven en minder rechtvaardigheid voor slachtoffers is dan het gevolg.

Andere essentiële ingrediënten? Een wet moet gelden voor alle bedrijven gevestigd of actief in België, ongeacht hun sector of grootte, al moeten de verwachtingen in verhouding zijn tot de middelen en de invloed van een bedrijf. Bij het niet nakomen van de verplichtingen riskeren bedrijven administratieve sancties en kunnen ze burgerlijk aansprakelijk gesteld worden. Slachtoffers en organisaties die hen vertegenwoordigen kunnen terecht in onze rechtbanken en bij een onafhankelijke toezichthouder om een klacht in te dienen. Bij het uitvoeren van hun verplichtingen moeten bedrijven ook rekening houden met de inbreng van belanghebbenden, zij die mogelijks de gevolgen van bedrijfsactiviteiten ondervinden.

De centrale plaats voor de slachtoffers van bedrijfsactiviteiten, in de opmaak en het uitkomst van deze wet, werd ook benadrukt door sprekers Alejandro Garcia Esteban (Europese Coalitie voor Bedrijfsverantwoordelijkheid) en Lorenzo Repetti (Europees Vakbondsverbond). Het zal cruciaal zijn om ervoor te zorgen dat deze wet de stem en de invloed van de vakbonden, de arbeiders en arbeidsters, de kleinschalige landbouwers en de gemeenschappen die doorheen de internationale waardeketens versterkt. Als zij zwaarder kunnen wegen op bedrijfsbeslissingen of bij een schending van hun rechten hun verhaal kunnen halen in de rechtbank, ligt er stevige fundering voor een juridisch regime dat bedrijven dwingt naar traceerbare ketens, transparantie, en diepgaande betrokkenheid bij hun volledige waardeketen.

Passer à l’action!

In het regeerakkoord van eind september lazen we dat ons land een voortrekkersrol wil spelen in de uitwerking van een Europese zorgplicht en waar mogelijk een ondersteunend nationaal kader zal uitwerken. Dat gaf op de Ronde Tafel extra panache aan drie parallelle sessies waar plannen gesmeed werden voor verdere actie. Het zijn onzekere tijden, maar hierop kunnen Belgische beleidsmakers wél rekenen: deze bonte groep middenveldsorganisaties zet de strijd voor een effectieve en ambitieuze zorgplicht in 2021 onverminderd voort.